Ang palagitlingan [series]

Title

Creator

Zamora, Benigno

Language

English

Source

Philippine Educator, XII (3) August 1957

Year

1957

Subject

Hyphen

English language terms and phrases

Dash (Punctuation)

Rights

In Copyright - Educational Use Permitted

Fulltext

(Teacher A-Dulag community school-Binmaley) it will run as follows : In our barrio the main occupation of the people is fishing. There are plenty of fishponds in the barrio containing milkfish or bangos. When the bangos get big enough they are sold in the market. One bangos, when big, costs fifty centavos. Many people in Dulag are rich because they are fishpond owners. Teacher-What is the common occupation of the people in Dulag? Pupil -Selling fish. Teacher-What kind of fish do they sell? Pupil -Milkfish or bangos. Teacher-How much does one bangos cost at present? Pupil -Fifty centavos. Teacher-If you have 10 fish or bangos, how much will they cost? Pupil -Five pesos. Teacher-Supposed you have twenty bangos? Pupil -Ten pesos. Teacher-Why are people in Du lag rich? Pupil -Because they have fishponds. (To be continued) Ang Palagitlingan (Karugtong) H. Sa pagpapakilala ng iba-ibang katuturan at tungkulin ng mga salita sa pangungusap kapag ang mga ito'y nagtataglay ng panlapi. 1. Ang kay, kapag ginaganiit na panlapi upang magbigay ng diwa ng paghanga, pagkagitla, o pagdaramdam, ay ginagamitan ng gitling o kaya'y tuluyan nang ipinipisan sa salitang nilalapian. Mga halimba wa : Kay-ganda (o kayganda) ng larawang ito ! N akakain kami ng mga santol na kay-tatamis ( o kaytatamis.) Kay-bagsik-bagsik ( o kaybagsik-bagsik) naman niyang mga aso ninyo. Kapag ang lalapian ng kay ay nagsisimula sa ka, lalong bagay na gamitan ng gitling. Mga halimbawa: Kay-kaaga naman ng gising ninyo. Hindi na siya kumibo sapagka't kay-kaulit mo. Kay-kalaking mga baboy ang foaalagaan nila sa kanilang kulungan ! 2. Ang ma, kapag inilalapi sa mga bilang o sa mga titik na ang bigkas ay sunod sa Ingles o Kastila upang mangahulugan ng marami, ay ginagamitan ng gitling. Mga halimbawa: Ma-ar ang mga salitang Bumbay. Ang mga salitang Hapon ay ma-i. Ma-8 ang bilang ng mga auto sa Maynila. Apg mga nabiling tiket sa "Sweepstake" ay ma-2. 3. Kapag ang ma ay inilalapi sa mga pang-uri sa kahulugang maging, ang gitling ay ginagamit. Mga halimbawa: AUGUST, 1957 Ni Benigno Zamora Lahat ng may mabuting kalooban ay pinagpapala ng Diyos - ma-mahirap, ma-mayaman. Ma.-maliit, nui-malaki, ay may mga pagkakataong umunlad sa isang pamahalaang tunay na demokratiko. Sa ganitong kahulugang inilalalin ng salita ay hindi dapat kaligtaan ang paglalagay ng tuldik na mariin sa panlaping ma at ang paglalagay ng gitling sapagka't malamang na magkaroon ng kahulugang marami o maaari. Halimbawa: Mamaliit ang mga suhang ito. (Maraming maliit) Mamayaman sa nayong iyon. (Maraming mayaman) 4. Ang may na nabibilang sa mga pandiwang walang banghay ay nagagamit na panlapi, tulad din ng di, sa, at iba pa. Kapag inilalapi sa salitang nagsisimula sa patinig, ang paggamit ng gitling ay sapilitan; nguni't kapag sa isang salitang nagsisimula sa katinig, ay nagkakaroon ng dalawang anyo - isang kabit at isang may gitling. Ang walang gitling ay ginagamit na pangngalan at ang may gitling ay pang-uri. Mga halimbawa: Ang maygawa ng kuwadrong ito ay si Mariano. (pangngalan) Ang mga maysakit ay ginagamot na walang bayad sa mga ospital. (pangngalan) Ang taong may-gawa ng kahong ito ay talagang sanay. (pang-uri) Inilipat sa ospital ang batang may-sakit. (pang-uri) PAGE 33 Kapag inilapi ang may sa isang pangngalang may kabilaang panlaping ka-an o ha.n, a:y- nagkakaroon ng diwa ng kauntian. Mga halimbawa: Tila niay-kahinaan ang pandinig ng batang iyan. Sa palagay ko'y may-kalakhan sa kaniya ang nabiling sapatos. 5. Ginigitlingan ang panlaping mag lea, sa kahulugang magkaroon. Mga halimbawa: Gumugol siya ng dalawampung libong piso upang magka-bahay lamang. Matapos magka-salapi ay inubos na lahat sa sugal. Sa sinundang mga halimbawa, ang magka ay ginamit na panlaping makadiwa. Kapag panlaping makauri, ang gitling ay inaalis na at ang panlapi't salitang-ugat ay lubos nang pinagpipisan. Mga halimbawa: Sila'y magkasukat ng paa. (Pareho ng sukat ng paa.) Magkaisa ng daomdamin ang mga binyagan at di binyagan. 6. Ginigitlingan ang rnagsa sa kahulugang tumulad sa, magtiis sa o magkasya sa. Mga halimbawa: Kung talagang wala na tayong makain, magsanilugaw na lamang tayo. Kailangan ng isang pangulo ng Pilipinas ang magsa-Magsaysay upang mailapit ang pamahalaan sa bayan. Ang isang taong marangya sa kabuhayan ay talagang mapipilitang magsa-butiki. 7. Ang makangalang unlaping pagka ay maaaring gitlingan o hindi kapag naglalalin ng kalikasan, kakanyahan, uri o iagay ng bagay na tinutukoy. Mga halimbawa: Tungkol sa kaniyang pagka-tao ay wala kaming masasabing ano mang masama. Ano man ang kaniyang gawin ay umiiral ang pagka-tamad. 8. Kung inilalapi ang pinaka sa isang pangngalan, ginagamitan ng gitling; datapwa't kung sa pang-uri, ay hindi na. Mga halimbawa: Sino ang pinaka-lider ng inyong pangkat?" Ang pinaka-buod ng kaniyang talumpati ay matatagpuan sa ikaanim na talataan; Si J uanito ang pinakamataas sa magkakasama. (pang-uri) 9. Ang ika, kung inilalapi sa mga tambilang (figure) ay ginigitlingan; kung sa salitang pamilang ay hindi na. Mga halimbawa: Dumating ang mga panauhin sa ganap na ika-8 ng gabi. Ang ika-19 ng Hunyo ay kaarawan ni Dr. Jose Rizal. PAGE 34 Nahinto ang kaniyang pagbasa sa kabanatang ikawalo. Ang ikasampung hanay ay inilalaan sa mga babae. I. Ang gitling ay ginagamit sa mga salitang binibigkas na malaw-aw. Mga halimbawa: Huwag mo sanang masam-in ang sinabi ko sa iyo. Kung gay-on, wala na akong dapat sabihin pa. ''Sa dilim ng gabi'y walang napapansin Kundi ang ana.g-ag ng mga bituin." · L. Ang katagang dl, kapag ginagamit na malapanlapi, ay karaniwang ginigitlingan. Mga hilambawa: Ang karangalan ay naipagkakaloob din s.a mga taong di-dakila. · Huwag nang bilhin ang mga gamot na dj-kailangan. Sa cU-kau:asa'y sa-rarating ang kaniyang mga kamag-anak. M. Ang katagang sa ay nagagamit ding malapanlapi at kung gayo'y ginagamitan ng gitling, sang-ayon sa mga katuturang sumusunod: a. Sa kahulugang biglaan. Halimbawa: Hindi pa man kami nakapagbibihis ay sa-sisigaw na ang sumusunod sa amin. Akala namin ay hindi na siya darating, nguni't walang anu-ano'y sa-susungaw siya sa pintuan. b. Sa kahulugang kundan.gan o kasi. Halimbawa: Sa-buti-buti't hindi ka nahihirapan, lumipatlipat ka pa sa ibang tanggapan. Sn,-galing-galing at magkasundo kayo, maguumpisa ka na naman ng gulo. k. Sa kahulugang paligsahan. Halimbawa: Sa-talasa.n ng isip ang pagtatayo ng isang negosyo. Sti-tusuhan din naman ang pamamakyaw ng mga kalakal. Bagaman nangabanggit na ang mahalagang gamit ng gitling sa makabagong paraan ng pagsulat sa wikang Tagalog at nangaisaanyo na ang mga patakaran at tuntunin tungkol dito, di naman nangangahulugang ang gayong paggigitling ay panghabang panahon. May mga paggigitling sa panahong ito na maaaring mabago o kaya'y Iubusan nang mawala sa mga panahong darating, at ang mga pangyayaring iyo'y itatakda ng mga kaunlarang matatamo sa pagsulat-sulat ng mga mangangathang Pilipino. Kahit na sa panahong ito ay may mapapansin tayon,g mga salitang maaaring isulat na may gitling o wala. Ito'y di-kataka-taka, sapagka't isa· sa mga tungkulin ng gitling ay ang gamitin ito habang di pa napagkakaugalian ang pag-aalis niyon, o kaya'y gamitan ng gitling kung ang gayon ay makapagpapalinaw sa diwang inilalalin ng salita. Sa ano't ano man, maaa~a han natin ang mga pagbabago na tungo sa ikadada- · Ii ng pagsulat at ikalilinaw ng pag-unawa sa binabasa. THE PHILIPPINE EDUCATOR

Media